Της Μαριάννα Διομήδους Αναπληρώτρια καθηγήτρια Επιδημιολογίας-Δημόσιας Υγείας Πανεπιστημίου Αθηνών
Με τη συμμετοχή των:
Κωστής Χαρδαλιάς, Κ. Κούκος
Εργαστήριο Επιδημιολογίας & Δημόσιας Υγείας
Τομέας Δημόσιας Υγείας
Τμήμα Νοσηλευτικής
Πανεπιστήμιο Αθηνών
«Πρόλογος»
Το θαλάσσιο περιβάλλον αποτελεί τον κύριο υδάτινο όγκο του πλανήτη μας καταλαμβάνοντας περισσότερο από τα 2/3 της επιφάνειας της γης.
Η θάλασσα έπαιζε ανέκαθεν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη και στην πρόοδο των πολιτισμών, καθώς προσέφερε έναν εξαιρετικό πλούτο φυσικών πόρων.
Η ρύπανση των θαλασσών αποτελεί σήμερα ένα από τα σημαντικότερα περιβαλλοντικά προβλήματα του πλανήτη μας.
Όσον αφορά την ανοικτή θάλασσα, οφείλεται τόσο στην διακίνηση πετρελαιοειδών και άλλων τοξικών και επικίνδυνων φορτίων όσο και στις υποθαλάσσιες πυρηνικές δοκιμές. Όσον αφορά δε τις παράκτιες περιοχές οφείλεται τόσο στην τουριστική ανάπτυξη όσο και στην παράκτια οικοδομική και κατασκευαστική δραστηριότητα, όπως και στις εκροές γεωργικών και βιομηχανικών αποβλήτων.
1. «Εισαγωγή»
Η πιο σημαντική επιβάρυνση των θαλασσών κυρίως οφείλεται στα πετρελαιοειδή, α.) εξαιτίας των ατυχημάτων κατά την μεταφορά τους, β.) εξαιτίας των ατυχημάτων στις φορτοεκφορτώσεις τους, αλλά και γ.) σε ατυχήματα σε εγκαταστάσεις εξόρυξης και επεξεργασίας πετρελαίου.
Τις τελευταίες δεκαετίες λόγω της σοβαρότητας του προβλήματος, έχει θεσπιστεί μία σειρά νόμων και διεθνών συμβάσεων, που αναφέρονται στην προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος1 και αφορούν, την σωστή λειτουργία και συντήρηση πλοίων, για την αντιμετώπιση περιστατικών ρύπανσης με άμεση ετοιμότητα αλλά και στην αποζημίωση προκαλούμενων ζημιών.
Ο τελικός στόχος είναι να μεθοδευτούν όλες εκείνες οι απαραίτητες ενέργειες, ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι επιπτώσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον, σε περίπτωση που για οιονδήποτε λόγο ή αιτία προκύψει μία νέα επιπλέον θαλάσσια ρύπανση.
2. «Ορισμός και Βασικές Παράμετροι της Θαλάσσιας Ρύπανσης»
Η ρύπανση των θαλασσών και η υποβάθμιση των παράκτιων περιοχών είναι ένα από τα σημαντικότερα περιβαλλοντικά προβλήματα του πλανήτη μας.
Ιδιαίτερα σε κλειστές θάλασσες, όπως η Μεσόγειος, τμήμα της οποίας αποτελούν και οι Ελληνικές Θάλασσες2, η θαλάσσια ρύπανση είναι εντονότερη λόγω της περιορισμένης ανάμειξης των θαλασσίων υδάτων με αυτά των ωκεανών.
Η σύγχρονη κοινωνία συνεχίζει να στηρίζεται στην χρήση των υδρογονανθράκων πετρελαίου για τις ενεργειακές ανάγκες της.
Η Ομάδα ειδικών του Ο.Η.Ε. (GESAMP), ορίζει την θαλάσσια ρύπανση ως την «Εισαγωγή από τον Άνθρωπο στο Θαλάσσιο Περιβάλλον (συμπεριλαμβανομένων και των εκβολών των ποταμών) ουσιών, άμεσα ή έμμεσα, με αποτέλεσμα ποικίλες ζημιογόνες συνέπειες, όπως βλάβες σε έμβιους οργανισμούς, κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία, παρεμπόδιση των θαλασσίων δραστηριοτήτων συμπεριλαμβανομένης της αλιείας, μείωση της ποιότητας για τους κολυμβητές του θαλάσσιου ύδατος και ελάττωση της θελκτικότητας των υδάτων.
Εδώ πρέπει να τονιστεί, η υπευθυνότητα του ανθρώπου για την προκαλούμενη ρύπανση, οπότε τυχόν φυσικές εισροές στη θάλασσα, που πηγάζουν από τεκτονική δραστηριότητα, ηφαίστεια ή καταιγίδες εξαιρούνται. Παράλληλα, γίνεται σαφές ότι η ρύπανση περιλαμβάνει μερικές τουλάχιστον δυσμενείς επιπτώσεις, διαχωρίζοντας τη ρύπανση (σ.σ. Pollution) από την απλή μόλυνση (σ.σ. Contamination).
Η απλή εισαγωγή κάποιας ουσίας από τον άνθρωπο στην θάλασσα σε τιμές πάνω από το φυσικό επίπεδο, αλλά χωρίς πρόκληση δυσμενών αποτελεσμάτων, δεν θεωρείται ρύπανση, αλλά απλή μόλυνση της θάλασσας.
Η χρονική διάρκεια της ρύπανσης εξαρτάται σημαντικά από τον τρόπο αποικοδόμησης του εκάστοτε ρύπου.
Οι συγκεκριμένοι «Τρόποι Αποικοδόμησης ενός Ρύπου3» είναι οι Ακόλουθοι:
Εξάτμιση
Αραίωση, Διάχυση, Διασπορά
Γαλακτωματοποίηση
Οξείδωση
Βιοαποικοδόμηση
Προσρόφηση σε Σωματίδια
Κατάποση από το Ζωοπλαγκτόν
Ιζηματοποίηση
Σύστοιχα, η έκταση της ρύπανσης εξαρτάται από τους ακόλουθους παράγοντες:
Το Είδος του Ρύπου και την Ποσότητα του
Την Ταχύτητα και την Διάρκεια της Εκροής
Την Ταχύτητα και την Κατεύθυνση του Αέρα, των Κυμάτων και των Ρευμάτων αντίστοιχα
Την συγκέντρωση κατά την Εκροή
Το Βάθος της Απόρριψης
Την Τοπογραφία και την Σύσταση του Πυθμένα
3. «Ισχύον Νομοθετικό Πλαίσιο για την Ασφαλή Λειτουργία Εγκαταστάσεων & Υποδομών για την Αντιμετώπιση Έκτακτων Περιστατικών Ρύπανσης στην Θάλασσα»
Το υπάρχον νομοθετικό πλαίσιο του κάθε κράτους για την προστασία του περιβάλλοντος, συνδέεται άμεσα με την υφιστάμενη αλλά και την επιδιωκόμενη οικονομική ανάπτυξη.
Στα πλαίσια αυτά, η αντίστοιχη νομοθεσία του θαλάσσιου περιβάλλοντος από την ρύπανση ήταν σχεδόν ανύπαρκτη στη χώρα μας πριν το 1965. Μετά την ένταξη της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.), εμφανίζεται μία σχετικά εξειδικευμένη περιβαλλοντική νομοθεσία ως αποτέλεσμα τόσο της όξυνσης των περιβαλλοντικών προβλημάτων όσο και των υποδείξεων της Ε.Ε..
Πρέπει όμως να τονιστεί ότι στο άρθρο 24 του Ελληνικού Συντάγματος, γίνεται σαφής αναφορά στην προστασία του περιβάλλοντος, κάτι που δεν ισχύει στο σύνταγμα άλλων τεχνολογικά ανεπτυγμένων4 χωρών.
Η προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος περιλαμβάνει σήμερα μία σειρά από κανόνες και νομοθετήματα, στα οποία αναφέρεται και το νομοθετικό πλαίσιο που διέπει τις υπόχρεες εγκαταστάσεις, για την ασφαλή λειτουργία τους καθώς και την ετοιμότητα τους όσον αφορά την αντιμετώπιση των εκτάκτων περιστατικών ρύπανσης της θάλασσας.
«Νομικό Πλαίσιο-Υποχρέωση-Ευθύνη»
Παρατίθεται ως Παράδειγμα Νομοθετικής Πράξης, ο Νόμος
ΝΟΜΟΣ 2252/1994 (ΦΕΚ 192/18-11-1994)
Ο Νόμος αυτός αποτελεί κύρωση της Διεθνούς Σύμβασης για την «Ετοιμότητα, Συνεργασία και Αντιμετώπιση της Θαλάσσιας Ρύπανσης από Πετρέλαιο, 1990» και άλλες διατάξεις. Στο άρθρο 3 αυτού του νόμου και συγκεκριμένα στην παράγραφο 2, υποχρεώνει όλες τις παράκτιες εγκαταστάσεις τις οποίες ονομάζει σαν «Υπόχρεες Εγκαταστάσεις» και οι οποίες εκμεταλλεύονται άμεσα ή έμμεσα την παράκτια ζώνη (σ.σ. Διυλιστήρια Πετρελαίου, Εταιρείες Αποθήκευσης-Διακίνησης και Εμπορίας Πετρελαιοειδών και Επιβλαβών Ουσιών, Ναυπηγεία, Επισκευαστικές Ζώνες Πλοίων, Χερσαίες Ευκολίες Υποδοχής Καταλοίπων, κάθε είδους Λιμενικές Εγκαταστάσεις, Εγκαταστάσεις Ιχθυοκαλλιεργειών, Λουτρικές Εγκαταστάσεις, Αλιευτικά Καταφύγια, Παράκτια Εστιατόρια, Παράκτια Ξενοδοχεία και γενικά οποιεσδήποτε δραστηριότητες επί των παραλιών οι οποίες χρησιμοποιούν την θάλασσα και τις ακτές άμεσα ή έμμεσα για τις λειτουργικές τους ανάγκες και έχουν άμεση ή έμμεση δυσμενή επίδραση στο Θαλάσσιο Περιβάλλον), να διαθέτουν Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης Αντιμετώπισης Θαλάσσιας Ρύπανσης από Πετρέλαιο και το οποίο να είναι συμβατό και δομημένο σύμφωνα με το Τοπικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης του Τοπικού Λιμεναρχείου, το οποίο θα πρέπει να υποβληθεί στο Τοπικό Λιμεναρχείο για έγκριση.
Επίσης στο Άρθρο 6 του ίδιου Νόμου και συγκεκριμένα στην παράγραφο 2(α),(β),(γ) και (δ) σελ.2265 αναφέρεται ότι πρέπει να ισχύουν τα παρακάτω:
Να υφίσταται ο απαραίτητος προκαθορισμένος εξοπλισμός καταπολέμησης πετρελαιοκηλίδας, ανάλογα με τον σχετικό κίνδυνο και την έκταση των περιοχών ευθύνης της «Υπόχρεης Εγκατάστασης»
Να υφίσταται πρόγραμμα ασκήσεων για την αντιμετώπιση του αρμόδιου προσωπικού
Να υφίσταται λεπτομερές σχέδιο επικοινωνιών για την αντιμετώπιση ενός περιστατικού ρύπανσης από πετρέλαιο
Να υφίσταται μηχανισμός ή διαταγή συντονισμού για την αντιμετώπιση του περιστατικού ρύπανσης
Τέλος, στο άρθρο 6 του πρόσθετου Παραρτήματος στον Νόμο αυτό, προβλέπεται να ελέγχεται ο αντιρρυπαντικός εξοπλισμός της εγκατάστασης και να εκδίδεται περιοδικά αντίστοιχο πιστοποιητικό καλής λειτουργίας από Τεχνικό Φορέα ή Εταιρεία ανεξάρτητη της εν λόγω εγκατάστασης.
4. «Σενάρια5 Ρύπανσης»
Οι πιθανές αιτίες ύπαρξης των πετρελαιοειδών σε θαλάσσιες περιοχές είναι οι εξής:
Διαρροή Ελαιοειδών ή Πετρελαιοειδών καταλοίπων ή άλλων ρυπογόνων ουσιών είτε μέσω των αγωγών αποχέτευσης, είτε μέσω των αγωγών των όμβριων υδάτων κ.α.
Διαρροή πετρελαίου από τα επιστόμια θαλάσσης των πλοίων τα οποία καταπλέουν σε λιμενική εγκατάσταση λ.χ. μίας εγκαταστάσεως Δ.Ε.Η κλπ.
Ατυχηματική ή Εσκεμμένη απόρριψη υγρών πετρελαιοειδών καταλοίπων πετρελαίου
Παράνομη απόρριψη εκπλυμάτων δεξαμενών πετρελαίου και βαρέων καταλοίπων δεξαμενών πετρελαίου στην θάλασσα
Θραύση μερική ή ολική του εύκαμπτου αγωγού καυσίμων σ’ ένα πλοίο
Θραύση μερική ή ολική του σταθερού υπόγειου ή υπέργειου αγωγού καυσίμων σ’ ένα πλοίο
Θραύση μερική ή ολική του εύκαμπτου σωλήνα, είτε του σταθερού υπόγειου ή υπέργειου αγωγού κατά την διάρκεια παράδοσης πετρελαιοειδών σποβλήτων πλοίων
Διαρροή Δεξαμενής Αποθήκευσης Μαζούτ από οποιονδήποτε λόγο ή αιτία
Ρήγμα Γάστρας είτε από σύγκρουση με άλλο πλοίο, είτε λόγω προσάραξης
Έκρηξη σε πλοίο από οποιοδήποτε λόγο ή αιτία
Βύθιση Πλοίου από οποιοδήποτε λόγο
5. «Βασικές Ενέργειες για την Αντιμετώπιση Θαλάσσιας Ρύπανσης»
Οποιοσδήποτε αντιληφθεί περιστατικό διαρροής στη θάλασσα πρέπει να προβεί άμεσα στις παρακάτω «διαχειριστικές ενέργειες6»:
Να ειδοποιήσει τον Υπαίτιο Φορέα (λ.χ. το Δεξαμενόπλοιο Μεταφοράς Καυσίμων), προκειμένου να ληφθούν όλα τα απαραίτητα μέτρα που θα περιορίσουν ή θα σταματήσουν, εάν αυτό είναι δυνατόν, την αιτία διαρροής
Να ειδοποιήσει άμεσα το Λιμενικό Σώμα (την Τοπική Υπηρεσία), την Αντιρρυπαντική Υπηρεσία του Λ.Σ., ώστε να συσταθεί άμεσα η Επιχείρηση Αντιρρύπανσης και να τοποθετηθεί ο Υπεύθυνος Συντονιστής Επιχειρήσεων Απορρύπανσης ο οποίος είναι υπεύθυνος για την Ενεργοποίηση του Σχεδίου Έκτακτης Ανάγκης
6. «Παραδείγματα Θαλάσσιας Ρύπανσης στις Ελληνικές Θάλασσες»
Θαλάσσια Ρύπανση των Ελληνικών Θαλασσών από Βιομηχανικά Απόβλητα κλπ.
Μία από τις σοβαρότερες απειλές για τις ελληνικές θάλασσες και τις ακτές, είναι η ρύπανση από βιομηχανικά απόβλητα. Στην Μεσόγειο Θάλασσα έχουν επισημανθεί 115 περιοχές όπου παρατηρούνται υψηλά επίπεδα ρύπανσης. Στην Ελλάδα τέτοιες περιοχές βρίσκονται στους κόλπους Θερμαϊκό, Πατραϊκό και Σαρωνικό, ιδιαίτερα στην Ελευσίνα. Η οικιστική και βιομηχανική ανάπτυξη κατά μήκος των ακτών, που δεν συνοδεύεται από την απαραίτητη υποδομή για την επεξεργασία των λυμάτων, αποτελεί άλλη μία σημαντική πηγή θαλάσσιας ρύπανσης.
Θαλάσσια Ρύπανση των Ελληνικών από Προϊόντα και Παράγωγα Πλαστικού
Σήμα κινδύνου εκπέμπεται από τις θάλασσες μας, σύμφωνα με ευρήματα πολλαπλών ερευνών7, καθώς από τις παραλίες της χελώνας caretta caretta στην Ζάκυνθο μέχρι τις πιο απόμερες παραλίες της Ηρακλειάς και της Μυκόνου, όπως επίσης από τον Βυθό της Καλντέρας στη Σαντορίνη μέχρι την Ανοιχτή Θάλασσα, τα Πλαστικά Απορρίμματα ευρίσκονται παντού, οδηγώντας το ευαίσθητο οικοσύστημα της μεσογείου κοντά στο σημείο χωρίς επιστροφή.
Το πλαστικό έχει δυστυχώς εισβάλλει παντού, ακόμα και εκεί που δεν πατάει άνθρωπος, σε κάθε γωνία των θαλασσών μας, και όπως με κάθε ασθένεια, η καλύτερη λύση παρέμβασης είναι η πρόληψη, δηλαδή η δραστική μείωση της χρήσης του πλαστικού. Το πρόβλημα της εμφάνισης των πλαστικών στις ελληνικές θάλασσες έχει ξεκινήσει να καταγράφεται μόλις την τελευταία πενταετία.
Στο πλαίσιο της παρέμβασης μέσω ερευνών8, έχουν καταγραφεί μεγάλες συγκεντρώσεις πλαστικών σε προστατευόμενα μέρη με πλούσια βιοποικιλότητα και μεγάλη αξία διατήρησης. Τεράστια ποικιλία σκουπιδιών, ιδίως πλαστικών έχουν παρατηρηθεί στους βυθούς των ελληνικών θαλασσών, συχνά μακριά από την πηγή ρύπανσης, ενώ κομμάτια από πλαστικές σακούλες και άλλα αντικείμενα καταλήγουν ακόμη και στο εσωτερικό υποθαλάσσιων σπηλαίων.
Πετρελαιοκηλίδα στον Κόλπο του Σαρωνικού, Περιοχή Σαρωνικού Κόλπου, Παραθαλάσσια Περιοχή Αττικής
Η πετρελαιοκηλίδα9 στον Σαρωνικό κόλπο έχει προκληθεί από τη βύθιση ενός μικρού δεξαμενόπλοιου στις 10 Σεπτεμβρίου 2017. Το Αγία Ζώνη ΙΙ βρισκόταν στα νοτιοδυτικά της νησίδας Αταλάντης, όταν βυθίστηκε ενώ σε αυτό επέβαιναν δύο άτομα που διασώθηκαν και μεταφέρθηκαν προληπτικά σε νοσοκομείο.
Η πετρελαιοκηλίδα ρύπαινε τις ακτές της Αττικής από τη Σαλαμίνα μέχρι τη Γλυφάδα. Το δεξαμενόπλοιο βυθίστηκε τα ξημερώματα της Κυριακής 10 Σεπτεμβρίου 2017, στις 02:45, την ώρα που 9 από τα 11 άτομα του πληρώματος απουσίαζαν. Το υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας ανέφερε την ίδια ημέρα ότι το δεξαμενόπλοιο μετέφερε από τα διυλιστήρια του Ασπρόπυργου 2.200 τόνους καυσίμου και 370 τόνους καυσίμου για ναυτιλιακές χρήσεις.
Οι καιρικές συνθήκες μπορεί να ήταν ευνοϊκές, ωστόσο η προχειρότητα των μεγάλων οπών που επισκευάστηκαν, οδήγησαν στην εισροή των υδάτων εντός του πλοίου καθώς και την πλήρη βύθιση του.
Οι περιοχές που επηρεάστηκαν είναι η Σαλαμίνα, η Γλυφάδα και μέρος του Πειραιά.
Η εταιρεία του δεξαμενόπλοιου χαρακτήρισε την καταγγελία για ακαταλληλότητα του πλεούμενου ψευδή και συκοφαντική αφού, όπως υποστηρίζει η ίδια, δόθηκε η απαραίτητη πιστοποίηση αφού είχε περάσει από τις απαραίτητες διαδικασίες του απαιτούμενου ποιοτικού ελέγχου. Από την μεριά της, η ίδια η «Αγία Ζώνη Ναυτική Εταιρεία» ναύλωσε ένα άλλο πλοίο το οποίο θα μετέφερε τις εναπομείνασες ποσότητες του φορτίου, αποκλείοντας έτσι και άλλη περίπτωση διαρροής.
Ο Οργανισμός WWF, από την πλευρά του, επισήμανε τους κινδύνους τέτοιου είδους σε «μία χώρα με μεγάλη θαλάσσια κυκλοφορία-διελεύσεις δεξαμενόπλοιων και άλλων σκαφών» και το ότι η ελληνική πολιτεία «παρουσιάζεται δυστυχώς ανέτοιμη να αντιδράσει έγκαιρα, προστατεύοντας τον θαλάσσιο πλούτο της και τις ακτές της».
7. «Επιστημονικά Συμπεράσματα»
Παρά τις προσπάθειες που καταβάλλονται και τα σημαντικά βήματα προόδου που έχουν πραγματοποιηθεί, ιδίως τα τελευταία τριάντα χρόνια, στο θέμα της προστασίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος σχετικά με την αντιμετώπιση της μόλυνσης/ρύπανσης και την κατάσταση της βελτίωσης των ευρωπαϊκών θαλασσών, όπου ορισμένες από τις τάσεις επιδείνωσης της ρύπανσης αποσοβήθηκαν ή και αναστράφηκαν, η περιβαλλοντική ποιότητα των θαλασσών παραμένει επιβαρυμένη.
Οι απειλές κατά του θαλάσσιου περιβάλλοντος εξακολουθούν να υφίστανται και μάλιστα είναι ιδιαίτερα σοβαρές: υποβάθμιση της βιοποικιλότητας, εξαφάνιση ενδιαιτημάτων, απώλεια οικοτόπων, ρύπανση από επικίνδυνες ουσίες και θρεπτικά στοιχεία, πιθανές μελλοντικές επιπτώσεις της αλλαγής κλίματος κ.α.
Τέλος, σε περιπτώσεις ατυχήματος απαιτείται η εκ των προτέρων σημαντική οργάνωση και ο κατάλληλος εξοπλισμός των μηχανισμών αντιμετώπισης θαλάσσιων ατυχημάτων ρύπανσης, καθώς και η έγκαιρη σύνταξη επιχειρησιακών σχεδίων δράσης και παρέμβασης.
6. «Βιβλιογραφία»
1. Ανδρεαδάκη Α., Πανταζίδου Μ., Σταθοπούλου Αν., «Περιβαλλοντική Τεχνολογία», εκδ. Συμμετρία, Αθήνα 2008.
2. Βεντίκου Π. Ν., 2005: «Οικονομική Θαλασσίων Μεταφορών ΙΙΙ-Περιβαλλοντική Ανάλυση και Ασφάλεια Θαλασσίων Μεταφορών», Ε.Μ.Π., 2005.
3. Βλάχου Γ.Π., «Η Διακίνηση των Αγαθών και η Ρύπανση του Θαλασσίου Περιβάλλοντος», εκδ. Σταμούλη, Πειραιάς 1995.
4. Dieter Vogelsang, “Environmental Geophysics”, edit. Springer-Verkag Berlin Heidelberg, Germany 1995.
5. Emergency Management Guide for Business and Industry, FEMA 141/October 1993.
6. Δηλανά Αθ., «21ος Αιώνας-Προβληματισμοί για την Ρύπανση του Θαλάσσιου Περιβάλλοντος», εκδ. Σταμούλη, ΡΟΔΟΣ 1999.
7. Καζάνη Ν., «Αποτελεσματικό Μάρκετινγκ για Κερδοφόρες Πωλήσεις», Αθήνα 2006, εκδ. Σταμούλη
8. Καρβούνη Σ., «Διαχείριση του Περιβάλλοντος», εκδ. Σταμούλη, Πειραιά 1991.
9. https://el.wikipedia.org/wiki/Πετρελαιοκηλίδα_στον_κόλπο_του_Σαρωνικού_(2017) «Η Πετρελαιοκηλίδα στον Κόλπο του Σαρωνικού» Σεπτέμβριος 2017.
